Doing Digital: Lessons from Leaders (Summary)

Dear Friends, I want to summarise the last book of Chris Skinner that is “Doing Digital Lessons from Leaders”. In this book, he is discussing the change happening especially in the banking sector. In addition, he claims that banks are not dump but just challenged. He says, many banks he met with have good middle management and good line of business owners, but they are not structured correctly for the digital age. They have too many silos, too many business owners, too much politics and too little ability. Moreover, they should reinvent those old core systems and build digital bank business model. Plus, he says that the challenge is not easy. This is why most banks are adding digital as a function, a project or a channel to their existing structures, rather than reinventing their business model.

He sees Fintech and bank relationship is like a parent and child relationship. Many banks are starting to collaborate and work with different Fintechs and they are not in competition with them but they are nurturing and feeding different start-ups in order to make them more successful in the future. Fintechs are making banks do what they have always done, but cheaper, faster and better with technology.

There are seven new ways in which finance deliver it by technology is changing the game. These are;

1-    It is a real time.

2-    It is all the time and everywhere.

3-    It is seamless. From now on banking should be invisible, frictionless and seamless to everyone. No customer wakes up and says “I need a mortgage”. However, they need a bigger home. The bank in this process is just an enabler.

4-    It is personalised.

5-    It is not only personalised but also predictive.

6-    It is for everyone.

7-    It reaches the unreachable.

There are also five areas of change.

1-    Financial inclusion. The fact that anyone who can get access to a mobile telephone, can now get access to finance is why so many people are getting engaged into trading and transacting.

2-    Financial literacy.

3-    Financial capability for the financial disabled.

4-    Financial wellness overall. For example UK Challenger banks like Monzo and Starling are helping customers to give up gambling by offering a block to prevent their financial accounts accessing anything related to gambling.

5-    There is sustainability and responsible banking. There is a good example of Alipay in China, which is using a gamification in order to make its users decreasing the carbon emission. For instance if you take a bus to work rather than a taxi you get points.

Anyone can start a tech company but very few people can start a bank. Because to start the bank is not simple as opening a tech start-up. We trust the bank because they run under regulation. We trust the utility of the company to keep our money safe.

Banks and Fintechs are creating faster horses but the Bigtechs and the challenger banks are inventing the cars. Every bank is talking about investing billions in technology over the next few years. Some talk about mass lay-offs in the process of digital change, others talk about cost saving in the digital transformation process and a few talk about customers and service. However, the challenger banks start with the customer needs and the customer journey. They design from scratch around customer needs and the customer journey. They have no legacy, no background, no heritage and no mess. However, the banks have plenty of legacy like legacy systems, legacy vendors or legacy staff.

The banks of the future should be like “Lego” banks. The services provided from the banks should be very easily used by the Tech companies to provide service for the customers. However, it will be very difficult for the banks that have a Spaghetti structure.

The banks are dealing money through technology where the Bigtechs are dealing technology through money. However, the Bigtech companies such as Google, Facebook and Amazon do not think about opening a bank. First of all their revenues are depending on the financial community because the banks are advertising through these platforms. In addition, they are serving the financial institutions cloud platforms.

There are five phases of Fintech history:

1- Disruption; between 2005 to 2014.

2- Discussion; between 2014 to 2017. It is a buy or partner relationship.

3- Partnership; between 2017 to 2022. It is the collaboration phase.

4- Integration; between 2022 to 2027. It is the fully integration of Fintech capabilities through APIs through open banking.

5- Renewal; from 2027 and onwards. It is the integration of banking, Fintechs and the Bigtechs.

The executive teams of successful banks are composed of half digital and half bankers. Is it seen in the “digital banking” term that it is partially digital and partially bank. Which means 50% digital and 50% bank. The old guys do not think that the young guys understand financial markets. In contrast, the young guys do not think that the old guys understand technology.

An industrial area company made everything, controlled everything, and distributed everything. However, a digital era company makes nothing, just connects everything.

There is a three-question test for a digital transformation success:

1- The DT is delegated to CDO as a project or handled entirely by the management?

2- The DT is a cohesive, enterprise operation or not?

3- After DT, the bank is developing everything on its own or partner with others?

 

Three objectives for the banks are incompatible. These are; large quantities of customers, great service with high quality and low-cost. Only some internet companies can meet all these goals. For example Amazon.

Without advertising, the customer should find every function on his own in the mobile application. The bank should not depend on any guidance or information for the customer to find the right service in the mobile app. It should be convenient for everyone and the process should be designed subject to the user’s experiences.

Going digital does not mean that the branch network will die soon in the future. Regarding a survey; if the bank has physical presence, it receives 2.5 times more deposit or asset than a place it doesn’t have any physical presence.

Chebanka!, an Italian digital bank, has physical branches. For the bank, having branches has three important reasons. First one is the customer service. The second one is the trust of the clients that they see the branch and the bank physically and they are satisfied with the presence of the bank. Finally, the third one is the marketing. First two serves the needs of the clients but the last one serves the needs of the bank.

The people do not trust the bank or its management team but they trust the manager of the branch. They may know them personally although that is less and less likely in this mobile app internet age. Moreover, the physicality of a bank creates trust. When the 2008 global financial crisis happened, the first thing that the people did was queueing outside to branches to get their money out.

If you engage with the customer in the first place then you can retain the customer in the future. For example, Google founders Sergei Brin and Larry Page has converted a $100,000 check (received from the investor) in Wells Fargo branch so still Wells Fargo is their main bank right now.

If the bank founds a new enterprise whereby they make digital banking, it should run completely separate from the bank with a completely separate management team and a completely separate budget.

In conclusion;

1-    The leadership commitment is crucial,

2-    The banks should have clear principles,

3-    The banks should be customer focused,

4-    The people should be reskilled and retrained,

5-    The organisation should become agile,

6-    The technology and business should come together,

7-    The user experience and the customer is experience is the key,

8-    The banks should learn to co-create with the partners and customers.

I want to close this essay with the quote from Jack Welch. He says that if the rate of the change on the outside exceeds the rate of the change on the inside the end is near.

Thank you for reading.

Büyük Veri İş Başında (Kitap Özeti)

Kıymetli arkadaşlar merhaba, bugün sizlere Büyük Veri İş Başında adlı kitabı özetlemeye çalışacağım. Bernard Marr tarafından yazılmış olan kitap kırk beş işletmenin büyük veriden nasıl değer ürettiğini anlatmayı amaçlıyor. Yazar tarafından daha önce yazılmış olan Veri Stratejisi adlı kitabı da okumuştum. Bu kitabı da herkese tavsiye ederim.

Kitap çarpıcı bir cümle ile başlıyor. Geçtiğimiz iki yıl içerisinde, insanoğlunun önceki tüm tarihi boyunca ürettiğinden daha fazla veri ürettiğimizi söylüyor. Çünkü etrafımızdaki birçok cihaz bizlerin faaliyetlerini izliyor ve onları veriye dönüştürüyor. Son dönemde telefonlarımız akıllı hale geliyor. Bunun yanında akıllı televizyonlarımız, akıllı saatlerimiz, akıllı sayaçlarımız, akıllı su ısıtıcılarımız, buzdolaplarımız, tenis raketlerimiz ve hatta akıllı ampullerimiz var. Bunların hepsi ürettiğimiz verileri toplayıp işlemek üzere bir merkeze gönderiyor. Fakat burada şu gerçek karşımıza çıkıyor. İçgörüye veya bir sonuca dönüştüremediğimiz takdirde büyük verinin çok da fazla önemi olmadığını anlamamız gerekiyor.

Bu kitapta kırk beş şirketin büyük veriden nasıl istifade ettiğini görebilirsiniz. Ben burada sadece gözüme çarpan bazı örnekleri sizlerle paylaşacağım.

Walmart ile başlayalım. Şirket, işletme çapındaki performans göstergelerini izleyen bir sisteme sahip. Bu sistem, göstergeler belli bir seviyeye geldiğinde bir sorun olduğunu anlıyor, otomatik olarak uyarı veriyor ve böylece ilgili ekiplerin veriyi yöneten ekip ile görüşmesini sağlıyor. Bu sayede farklı coğrafi bölgelerde yer alan mağazalar izlenebiliyor. Örneğin bir cadılar bayramında küçük kurabiyelerin hiç satılmadığı fark ediliyor. Böylece bu mağazalardan sorumlu olan satın alma ekibi uyarılıyor ve ürünün raflara hiç konulmadığı fark ediliyor. 

Netflix de kullandığı modellere girdi sağlayabilmek için çok değişik veri setleri kullanıyor. Örneğin; kullanıcıların hangi başlıkları izledikleri, kaç defa durdukları, verdikleri puanlar, hangi zamanda bu içerikleri izledikleri vb... 

Netflix, kullandığı modellerle içeriklerini de zenginleştiriyor. Örneğin House of Cards adlı diziyi kullanıcılarının sevebileceklerini tahmin etmiş, bu nedenle de ilgili dizinin yayın haklarını almıştı. Netflix, içerik önerileri yaparken, kullanıcılarının daha önce bazı sahnelerdeki tepkilerine göre de önerilerini değiştirebiliyor. Örneğin şiddet veya cinsellik içeren bir sahnede kullanıcısı eğer ki bunu kapatmışsa veya ileri almışsa, Netflix benzer bir içeriği bundan sonra kullanıcısına önermiyor.

Londra’daki küçük bir işletme; dükkanına koyduğu sensörler ile kaç kişinin dükkanın önünden geçtiğini, kaç tanesinin vitrin veya sandviç tabelasını bakmak için durduğunu ve kaç tanesinin içeri girdiğini ölçebiliyor. Bu verileri analiz eden şirket hava durumu ile sosis satışları arasında bir korelasyon olduğunu hesaplıyor. Bundan yola çıkarak rüzgârlı bir sonbahar gününde müşterilerine “Geyik eti ve kuru fasulyeye ne dersiniz? Özel sosisimiz ve tarifimiz için içeri buyrun” şeklinde bir iletişim yapıyor. 

Amerikan Olimpiyat Kadın Bisiklet Takımı, büyük veriyi kullanarak sporcuların performansını arttırmaya çalışmıştır. Örneğin bir bisikletçinin bir gece önce düşük sıcaklıkta uyuduğunda idmanda çok daha iyi bir performans gösterdiği anlaşılmış. Bu nedenle kendisine suyla soğutulan bir yatak verilerek vücudunun bütün gece belli bir sıcaklıkta tutulması sağlanmış. Yapılan bu çalışmalarla sporcunun performansı önemli ölçüde iyileştirilmiş.

John Deere adlı traktör firması Myjohndeere.com adında müşterisi olan çiftçilere kendi makinelerine takılı sensörler ile tarladan toplanan verileri girebildikleri ve tüm dünyadaki diğer kullanıcılardan da veri sağlayabildikleri bir portal geliştirmiş. Çiftçiler bu portal ile hangi mahsulü nereye ekeceklerinden ne kadar gübre kullanacaklarına kadar her şey hakkında bilgi sahibi olabiliyor ve buna göre kararlar verebiliyorlar.

İskoçya Kraliyet Bankası da bu kurumlardan bir tanesidir. Bankanın üst düzey bir yöneticisi şöyle bir açıklama yapıyor; “70’lerde bankalar, şubelerindeki personel ve yöneticiler aracılığı ile müşterilerini tek tek tanırlardı. Fakat 80’li yıllarda bankacılık, yeni gelir kaynakları arayışı ile her türlü finans ve sigorta hizmetini müşterilere, ihtiyaçları olsun olmasın satma çabasına dönüşmüştür. Bunun sonucunda da kişisel ilişki ortadan kalkmıştır. Günümüzde ise müşterimiz hakkında çok fazla bilgiye sahibiz ve bu veriyi kullanmaya yeni başladık. Büyük veri sayesinde müşteriye özel ürün veya hizmet önerilerinde bulunabiliyor, bu sebeple de daha yüksek bir geri dönüş sağlayabiliyoruz.”

ABD Göçmenlik ve Gümrük Kurumu, geliştirmiş oldukları Avatar ile herhangi bir kişinin yüzünü ve beden dilini denetleyerek, kişinin şüpheli bir hareketini tespit edebiliyor. Sanal bir yüze ve sese sahip olan Avatar, çeşitli sorular soruyor, incelenen kişi bunlara cevap veriyor ve ses tonundaki dalgalanmalar ise sistem tarafından denetleniyor. Sistem kullanıldıkça daha fazla şey öğreniyor, böylece bu sistem kendi kendini eğitmiş oluyor.

Airbnb, Aerosolve denilen bir algoritma kullanıyor. Müşteriler tarafından girilen bilgiler ile oda fiyatları değişebiliyor. Örneğin bir kayıt çok fazla yoruma sahipse, müşteriler ona daha fazla ödemeye istekli oluyor. Tüm bu veriler, ev sahiplerinin en uygun fiyatı belirlemelerine yardımcı oluyor.

Eğlence firması olan Caesars da büyük veriyi kullanıyor. Örneğin yüksek bir yaşam boyu değerine sahip bir oyuncunun masasında kötü bir gece geçirdiği görülürse, temsilciler devreye giriyor ve ücretsiz yiyecek ile içecek ya da bir gösteri bileti teklif ediyorlar. 

Jan Hancock adındaki sigorta şirketi, Fitbit cihazı kullanan sigortalılara indirim sağlıyor. Sigorta sahipleri Fitbit vasıtasıyla verilerini şirket ile paylaşıyor ve karşılığında fiziksel aktiviteleri ya da diyetleri ile ilgili ödüller alabiliyorlar. Bunun yanında BP Amerika da çalışanlarının sağlığını ve faaliyetlerini onların izni ile takip edebiliyor.

Ralph Loren de büyük veri dünyasında aktif bir rol üstleniyor. Firma Polotech adını verdiği tişört ürünü ile günlük müşterilerinden profesyonel sporculara kadar birçok kullanıcının sağlığını ve yaşam kalitesini geliştirmeye çalışıyor. Tişörtün içinde yer alan gümüş ipliklere bağlı sensörler, giyen kişinin hareket verilerini, kalp ve solunum hızını, atılan adımları ve yakılan kalori miktarını kaydediyor.

Autodesk firması ise yukarıda anlatılan analitik yeteneklere sahip olmayan firmalar için bu hizmeti SAAS modeli üzerinden bulut tabanlı olarak veriyor. Böylece şirketler Autodesk ile verilerini paylaşıp, bunları kendileri adına izlemesini, içgörü çıkarmasını ve kendileri ile paylaşmasını talep ediyorlar. 

Londra toplu taşıma şirketi olan Transport for London (TfL), insanların hangi rotaları kullandıkları konusunda bilgi edinip, bu bilgiler ile istasyonlardaki olağan dışı durumları kullanıcılar ile paylaşıyor. Böylece onlara sadece TfL kapsamında olmayan farklı alternatifler de önerebiliyor.

Kaggle bir kitle kaynak veri analizi yarışması platformudur. Şirketler veri problemlerini getirir ve Kaggle’ın veri bilimcileri en iyi çözüm için yarışır. Bunun karşılığında da ödül alırlar.

Kitapta toplam kırk beş firmanın veriyi nasıl kullandığı yer alıyor. Yukarıda yazdıklarım içlerinden sadece seçtiğim birkaç örnektir. O sebeple kitabı alır ve okursanız eminim çok daha faydalı olacaktır. 

Hepinize iyi okumalar dilerim. 

Kanunların Ruhu Üzerine (Kitap Özeti)

Montesquieu 1748 yılında tamamladığı Kanunların Ruhu Üzerine yapıtı çeşitli eleştirmenlerden eleştiriler alınca, bir de buna savunmayı eklemiş ve eser bir bütün halinde 1750 tarihinde tamamlanmıştır. Toplam 20 senelik bir çalışmanın ürünüdür. Bu kitaba bu anlamda çok saygı duyuyorum. Diğer taraftan yazarın siyah ırktan olanları insan yerine koymaması, başta Türkler olmak üzere birçok toplumu aşağılaması ve Hristiyan olmayanlara yaptığı yakıştırmalar için ise en basit anlamda katılmadığımı söylemek istiyorum.

Şimdi Montesquieu nelerden bahsetmiş bir bakalım;

Tüm kanunlardan önce doğa kanunları vardır. Bunlardan ilki barış içinde yaşama hakkıdır. İkincisi insanları yemek bulmaya iten kanundur. İki cinsin birbirleri için yaratılmış olmaları üçüncü kanundur. Son olarak da toplum içerisinde yaşamak dördüncü kanundur.

Doğa kanunlarından sonra üç önemli kanun karşımıza çıkar. Bunlar; gezegendeki tüm devletlerin birbirleri arasındaki ilişkileri milletlerarası hukuk, bir devletin içerisindeki yönetenle yönetilen arasındaki ilişkileri düzenleyen siyasi hukuk ve insanlar arasındaki ilişkileri düzenleyen de medeni hukuktur.

Kanunlar; devlet yapısının kaldırabileceği özgürlük seviyesine, dine, eğilimlerine, zenginliklerine, nüfusuna, ticaretine, ahlak kurallarına ve davranışlarına uygun olmalıdır. 

Kitapta geçen erdem kelimesi, vatan sevgisi yani eşitlik sevgisi anlamına gelmektedir. Yazar yönetim şekillerini üçe ayırmaktadır. Bunlar; cumhuriyet, monarşi ve istibdat ya da despotizmdir. Cumhuriyet yönetimi bir bütün halinde halkın egemen güce sahip olduğu bir yönetim biçimidir. Monarşik yönetim tek bir kişinin yönetimde olduğu rejimken, istibdat yönetiminde ise tek bir kişi her şeyi kanunsuzca ve kuralsızca kendi iradesine göre yönetir. Küçük devletler cumhuriyet ile, büyük devletler monarşi ile, doğu toplumları ise istibdat ile yönetilmeye uygundur.

Cumhuriyet de kendi içerisinde demokrasi, aristokrasi, Jakoben olmak üzere üçe ayrılır. Aristokrasi ne kadar demokrasiye yaklaşırsa o kadar mükemmel olur. Ne kadar monarşiye yaklaşırsa da o kadar bozulur. 

Cumhuriyet genel bir yönetim biçimi olup demokrasi ise bunun bir alt başlığı ve uygulama şeklidir. Cumhuriyette halkın görevi sandıkları biterken demokraside sandıkta bitmez. Cumhuriyeti halkın seçtikleri yönetirken demokraside halk kendini yönetir. Anayasa ile temel haklar cumhuriyet ile güvende iken demokraside anayasa olmasına ihtiyaç yoktur. Cumhuriyet azınlıkların haklarını korurken, demokraside çoğunluk azınlığı ezebilecektir. Demokrasi aslında bir yaşam biçimidir. O sebeple bazı monarşiler bazı cumhuriyetlerden daha demokratik olabilir. Örneğin; Danimarka krallığı, İran İslam Cumhuriyeti’nden daha demokratik olabilir. 

Cumhuriyet genel bir yönetim biçimi ise demokrasi bunun uygulamalarında sadece bir tanesidir.  Cumhuriyetin karşıtı monarşidir. Yukarıda anlattığımız gibi erdem vatan sevgisi veya eşitlik sevgisi olarak ele alınır. Cumhuriyette erdem önemliyken, monarşi de onur, istibdatta ise korku şarttır.

Erdem ortadan kalktığında, hırs kendisini kabul etmeye hazır kalplere girerken, açgözlülük tüm kalplere girer. Arzular hedef değiştirir, eskiden sevilen şeyler artık sevilmez olur. İnsanlar eskiden kanunlar ile özgürken, artık kanunlar karşısında özgür olmak isterler. Her vatandaş efendisinin evinden kaçmış köleye benzer. Eskiden anlayış denene artık sertlik, eskiden kural denene artık sıkıntı, eskiden ihtimal denene artık korku denmeye başlar. Bundan böyle sahip olma arzusu değil, tutumluluk açgözlülük olur. Eskiden şahısların malları devlet hazinesini oluştururken, bundan böyle devlet hazinesi şahısların mülkü haline gelir. Bir ganimet haline gelen cumhuriyetin gücü bundan böyle birkaç vatandaşın nüfuzu ile herkesin başıbozukluğunda ibaret kalır. 

Monarşilerde eğitim onur üzerinedir. Onur, hükümdarın emirlerine uymayı, savaşta cesaret göstermeyi ifade eder. Despotizim de eğitim yürekleri küçültür, insanların cesaretini kırar. İstibdat yönetiminde emreden de emir alan da cahil olmalıdır. Emredenin emri kayıtsız şartsız yerine getirilir. Bilgi tehlikelidir. Fakat monarşi de yürekleri ve cesareti yüceltir. Cumhuriyette ise halkın çıkarlarını bireylerin kendi çıkarlarının üzerinde tutması öğretilir.

Temelde hayatımız boyunca üç eğitim alıyoruz. Bunlar; aileden aldığımız, öğretmenden aldığımız, hayattan aldığımız. Hayattan alınan eğitim diğerlerini nihayetinde unutturuyor.

Demokrasi azla yetinme sevgisidir. Despot devletlerde insanlar yaşam haklarından ziyade ölümden korkarlar. Oysa özgürlüğe yakın devletlerde ölümden ziyade yaşam haklarından olmaktan korkarlar.

İki tip bozulma vardır. Birincisi halk kanunlara riayet etmediği zaman, ikincisi kanunlar halkı yozlaştırırdığı zaman. Bunlardan ikincinin dönüşü yoktur. Yönetim prensipleri bir kez bozuldu mu en iyi kanunlar kötü hale gelir ve devlet aleyhine döner. Atinalı Solon şunu demiştir; kanunlar örümcek ağı gibidir; zayıflar bu ağlara yakalanırken, güçlüler bu ağları delip geçer. 

Cumhuriyetler lüks yüzünden, monarşiler ise fakirlikten yıkılır. Cumhuriyet’te lüks ne kadar az olursa o kadar sistem iyi işler. İnsanlar lüks edindikçe şahsi çıkarlarını daha fazla önemsemeye başlar. Romalılar yozlaştılar anda arzuları muazzam boyutlara çıkmıştı. Bunları nesnelere biçtikleri fiyatlardan anlayabiliriz. Monarşilerde ise lüksün olması gerekir. Çünkü lüks olmazsa fakirler açlıktan ölür. Zenginler para harcamalı ki halk para kazansın. 

İstibdatta bir üstün huzuruna hediyesiz çıkılmaz. Moğol imparatoru hediye olmadan insanları dinlemezdi. Öbür taraftan cumhuriyette hediye verilmesi alçaltıcı görülür. Bunun erdeme aykırı bir davranış olduğu kabul edilir. 

Üç temel güç bulunur. Bunlar; yasama gücü, yürütme gücü, yargı gücüdür. Yasama gücü tek bir kişi veya memurlardan oluşan bir kurum bünyesinde yürütme gücü ile birleşirse özgürlük yok demektir. Böylece zorbaca kanunlar yapılabilir ve bunlar zorbaca uygulanır. Yargı ile yürütme birleşirse hakim bir zorbanın gücüne sahip olacaktır. Yasama ile yargı vatandaşın canı ve özgürlüğü üzerindeki güç keyfi hale gelir. Askeri yönetimlerde bunlar birleşir. Bu üç gücün bir arada olması her şeyi mahveder. Yasama gücü yürütme gücünden daha fazla bozulduğunda devlet yok olacaktır. 

Kanunlar kanunlarla, davranışlar ve gelenekler davranış kuralları ile değiştirilir. Eğer davranışlar kanun zoru ile değiştirilirse halkta buna karşı büyük bir tepki oluşur.

Görgü nezaketten daha değerlidir. Nezaket başkalarının kusurlarını pohpohlamamıza, görgüyse kendi kusurlarımızı örtmemize yarar.

Çeşitli kanunlar vardır. Bunlar sırasıyla; doğal hukuk, dini hukuk, kilise hukuku, milletler, siyasi hukuk, fetih hukuku, medeni hukuk, aile hukuku olarak sıralanabilir.

Ortaçağ’da meseleler düello ile çözülüyordu. Hayatta kalanın haklı olduğuna dair bir inanış vardı. Fransa’da 1547 yılında, İngiltere’de ise 1819’a kadar sürdü. 

Vatandaşların özgürlüğü ceza kanunlarının iyiliğine bağlıdır. Ağır cezalar cumhuriyet veya monarşiden ziyade istibdat rejimlerine daha uygundur. Ilımlı devletlerde vatan sevgisi, utanç duygusu, ayıplanma korkusu zaten birçok suçu engelleyecektir. Bu konularda ayıplanmak en büyük cezadır. İmparatorluklarda verilen cezalar ne kadar artarsa ihtilal o kadar yakın demektir. Ahlak bozuldukça cezaların artması bunun göstergesidir. Romanda ceza uygulamaya konuşmadan sürgüne gitme hakkınız vardı. Rusya’da hırsızlar ve katillere aynı ceza verilirdi. O sebeple hırsızlık yapılmaz ama adam öldürülür. 

Dört tip suç vardır. Her biri kendi ekseninde değerlendirilmelidir. Dini suçlar, ahlaki suçlar, huzuru bozan suçlar ve vatandaşların güvenliğini bozan suçlar. Örneğin dini suç işlenirse cemaatten uzaklaştırmak, ahlaki suç için toplumun önünde rencide etmek, huzuru bozan suç için sürgün etmek veya güvenliği bozan suç için öldürmek ceza olarak verilebilir. 

Kanunlar iklimlere göre farklılaşabilir. İklimin neden olduğu tembelliği ortadan kaldırmak için kanunların çalışmadan kazanmayı ortadan kaldırması gerekir. Kuzeyde yaşayan toplumlar iklimden dolayı daha cesur, güneyde yaşayanlar daha korkak ve köleliğe hazırdır. Ağırbaşlı, kibirli halklar tembeldirler. Çalışanların efendileri olduklarına inanırlar. 

İki tip zorbalık vardır. Yönetimin şiddetine bağlı gerçek zorbalık. Milletlerin düşünme tarzını zedeleyen fikri zorbalık. 

Çin’de çocukların işledikleri cezalardan dolayı babaları cezalandırılırdı. Bu Peru’da da geçerlidir. 

Bir cumhuriyet kendisini devirmek isteyenleri yok etmeyi başardığı zaman, intikam eylemlerine, cezalara, hatta ödüllere en kısa sürede bir son vermek gerekir. Çok cezalandırmaktansa çok bağışlamak, çok kişiyi sürgüne göndermektense az kişiyi sürgüne göndermek, mallara el koymaktansa mallara dokunmamak yeğdir. Aksi taktirde cumhuriyetin intikamını alma bahanesiyle intikamcıların istibdadı tesis edilmiş olur. Amaç isyan değil isyanı ortadan kaldırmaktır. Elden geldiğince çabuk bir şekilde kanunların her şeyi ve herkesi koruduğu, kimseye cephe almadığı cumhuriyet rejimine geri dönmek gerekir. 

Özgürlük dahi, özgürlükten istifade etmeye alışık olmayan halklara tahammül edilemez görülmüştür. Bataklıklarla dolu ülkelerde yaşayan insanlara kimi zaman temiz hava kötü gelir. Örneğin Partlar, Roma’daki yetişmiş nazik krallarını benimsememişti. 

Devlet sokaktaki çıplak adama bir iki sadaka vermekle yükümlülüklerini yerine getirmiş olmaz. Devlet her vatandaşa güvenli bir geçim kaynağı, besin maddesi, uygun yiyecekler ve sağlığa zararlı olmayan bir hayat tarzı sağlamak zorundadır.

Bir Sibergüvenlik Hikayesi

 II.Dünya Savaşı’nın sonlarına yaklaşılıyordu. Almanlar’ın, Londra’yı bombalayan V2 roketlerinin geliştirilmesinden sorumlu ekibi 2 Mayıs 1945’te teslim olmayı kabul etmişti. Bu V2 mühendisleri ABD'ye götürüldü ve 20.yy ortalarında yaşanan uzay yarışına ciddi katkılarda bulundular. 

Amerikalıların, bir yandan Nazi Partisi'yle ilişkileri ortaya çıkmadan bu parlak beyinleri Amerika'ya götürmenin yolunu bulmaları bir yandan da V2 roketlerinin nasıl geliştirildiğini ortaya çıkarmaları gerekiyordu. Buradaki mühendislik tecrübelerinden faydalanabilmeleri için onları sökmeleri, paketlemeleri ve devasa miktardaki V2 parçalarını ABD'ye götürüp kopyalamaları gerekiyordu. 

Sökülmüş parçaları 40 vagonlu trenlere yüklediler ve 9 gün boyunca durmadan Mittelwerk'ten Antwerp'e taşıdılar. Sonuncu tren de 31 Mayıs'ta Hollanda'ya geldiğinde roket parçaları 16 Liberty gemisine yüklendi ve New Orleans'a doğru yola çıktı. O gemilerdeki roket parçaları Birleşik Devletler'in gelecekteki uzay keşifleri ve NASA için ilk adım oldu. 

Şimdi bir başka olaya bakalım. 

2014'te Çin, J31 "Gyrfalcon" adını verdiği hayalet uçağını duyurdu. Bu yeni savaş uçağının tasarımı, şüphe uyandıracak derecede Pentagon yüklenicileri tarafından geliştirilmiş JSF’ye benziyordu. JSF tüm dünyada üretilmekte olan en ileri savaş uçağı ve en pahalı silah sistemi olarak biliniyor. Bu durum, Çin’in bu bilgileri sızdırdığı konusunda suçlanmasına sebep oldu. Çinli hackerların Pentagon ve yüklenicilerindeki gizli bilgileri ele geçirip geçirmedikleri üzerine birçok inceleme yapıldı ama kesin bir sonuca ulaşılamadı. 

Gelinen son noktada 1945 yılında V2 roketlerinin kopyalanması haftalar almıştı. 2014’de ise çok daha büyük bir sızıntı sadece bir bilgisayar ve kötü niyetli yazılımla yapılabilir hale geldi. Bu durum  sibergüvenlik konusunun günümüzde ne kadar önemli olduğunu gösteriyor. Bu konu sadece bireysel verilerimizin güvenliği ile sınırlı değil, şirketlerin hatta devletlerin bile tehdit altında olduğu söylenebilir. 

Amir Hussain, “Duyarlı Makine Yapay Zekanın Olgunluk Çağı” kitabından alınmıştır.

2017 Cambridge Analytica Skandalı

Whatsapp’ın kullanıcı verilerini ticari amaçlar için izin istemesi ile tüm dünya çapında Whatsapp’a karşı büyük bir tepki oluştu. İnsanlar verilerinin bu şekilde kullanılmasını istemiyorlardı. Aslında işin ne boyutlara varacağı hakkında endişeleri vardı. Bir de şirketin sahibi Facebook firmasının 2017 yılında yaşamış olduğu Cambridge Analytica skandalı halen hafızalarda.

2019 yılında vizyona giren Great Hack ve 2020 yılında izleyici ile buluşan Social Dilemma filmleri bu konuyu ele alıyor. Temel soru şu; verilerimiz ile neler yapılıyor?

Şimdi bu konulara biraz daha yakından bakalım.

Cambridge Analytica bir veri şirketi. Şirket, insanların sosyal medyada yer alan verilerinden yola çıkarak kullandıkları analitik modeller ile kullanıcıların siyasi eğilimlerini anlamaya çalışıyordu. Şirket, insanların tercihlerini değiştirmesini veya oy vermeyecek olanların oy vermesini sağlamaya gayret ediyordu.

Böyle tanımlandığında veriden yola çıkarak bir kampanya politikası izlendiği anlaşılıyor. Masum gibi görünüyor ama aslında öyle mi?

Buradaki en çarpıcı konulardan biri, insanların 5.000 ayrı veri noktasından izlenmesidir. Facebook üzerinden insanların beğenilerini izleyerek veri toplamışlar. Bunun sonrasında tercihini değiştirebileceklerine inandıkları insanlara farklı sosyal medya platformlarında özel kampanyalar tasarlamışlar. Onların kişisel yargılarını seçim davranışına dönüştürmeye çalışmışlar.

Verilerinin kullanılmasına izin veren insanları değil onların tüm arkadaşları ile birlikte yaklaşık 50 milyon ABD vatandaşının verisini toplamışlar.

Peki, bunu nasıl bir süreç ile gerçekleştirmişler? 

Cambridge Üniversitesi'nde bir veri bilimcisi olan Aleksandr Kogan, buisyourdigitallife adında bir uygulama geliştirdi. Uygulamayı Cambridge Analytica'ya verdi. Cambridge Analytica, birkaç yüz bin Facebook kullanıcısından yalnızca akademik kullanım için bir anketi tamamlamasını istedi. Ancak Facebook'un tasarımı bu uygulamayı yalnızca ankete katılmayı kabul eden kişilerin kişisel bilgilerini değil, aynı zamanda bu kullanıcıların Facebook sosyal ağındaki tüm kişilerin kişisel bilgilerini de toplamasına izin verdi. Bu şekilde Cambridge Analytica, 50 milyon Facebook kullanıcısı hakkında veri topladı.

Peki, bunları nerede kullanmışlar?

Ted Cruz’un 2015 yılındaki kampanyası, 2016 yılındaki Brexit oylaması ve 2016 yılındaki Amerikan seçimleri en öne çıkan uygulamalar.

Tam olarak neler oldu? Kayıtsız kalanların oy vermesini sağladılar. İnsanların eyleme geçmelerini sağlayacak nedenleri bulup onların psikolojilerine oynayıp, kampanyanın hedeflerine göre tercihlerini yapmalarını sağlamışlar. Böylece bir anlamda oy verenlerin seçim özgürlüklerine müdahalede bulunmuşlar.

Kaynaklarının çoğunu kararlarını değiştirebileceklerine harcamışlar. Bu insanlara özel videolar, yazılar vb hazırlamışlar. Daha sonra da kararı değiştirmiş mi diye bakmışlar. Bir post gönderip beğenip beğenmediğini kontrol etmişler.

İnsanlar bu olay ortaya çıkınca, kendileri üzerinde yapılanları kabul edememişler. Çünkü siyasi tercihlerinin değiştirildiğine inanamamışlar. Demokrasinin böylece yara almasını akılları almamış.

Sadece ABD mi? Trinidad ve Tobago’da kampanya yapıp oy verme demişler. Litvanya, Gana, Malezya, Nijerya gibi yerlerde de çalışmışlar. Dünyanın birçok ülkesinde analitik çalışmalar ile kampanyalar düzenlemişler. Rusya’nın ABD’nin içerisindeki çeşitli gösteri ve olayları arttırmak için Cambridge Analytica'yı kullandığı iddiası bile ortaya atılmış.

Kampanyadan sonra Facebook verilerini sileceklerini söylemişler ama silmemişler.

Great Hack filminde şöyle bir anektod vardı. Savaşmanın iki yolu vardır. Ya askeri operasyon yaparsın ya da karşı tarafın liderinin iyi olmadığına onları inandırırsın.

Burada şöyle bir hikayeyi de aktarmadan geçemeyeceğim.

Cengiz Han yaklaşan ordusunun önünde bazı casusları düşman devletlerin şehirlerine gönderirdi. Sıradan köylüler gibi giyinen bu casuslar, sessizce düşman kamplarına sızar ve oranın liderine bağlılıklarını sunarlardı. Bir kez Han’ın düşmanları tarafından kabul edildiler mi, Han’ın ordusunun büyüklüğü, yenilmezliği ve gücü hakkında etrafta ürkütücü öyküler yayarlardı. Bu öyküleri dinleyen askerler ve komutanlar Cengiz Han’a teslim olmaktan başka çareleri olmadığını düşünürdü. Han da savaşmadan zafer kazanmış olurdu. Bu firmanın yaptığı da aslında buydu. İnsanların arasında söylenti yayarak kendi liderlerine olan güvenin azalmasına sebep oluyorlar ve ülke içerisinde kargaşa çıkmasına ortam hazırlıyorlardı.

Bu ve buna benzer işler gösteriyor ki eğer bir uygulamayı ücretsiz kullanıyorsanız o zaman ürün sizsiniz. Bunu hiçbir zaman aklımızdan çıkarmamamız gerekiyor. 

“İşte Pazarlama” Adlı Kitap Özeti

Merhaba arkadaşlar,

Bugün sizlere Seth Godin tarafından kaleme alınmış “İşte Pazarlama” (This is Marketing) adlı kitapta gözüme çarpanları özetlemeye çalışacağım.

Yazar kitaba pazarlamanın günümüz insanlarının düşündüğünden farklı bir kavram olduğu gerçeğiyle başlıyor. Çoğu insan marka ne kadar büyük, piyasa payı ne kadar, kaç takipçisi var gibi konuları önemsiyor. Oysa insanlarda olumlu değişiklikler yapmak, gurur duyabileceğimiz işler ortaya çıkarmak pazarlamanın asıl kullanılması gereken alandır diyebiliriz.

Pazarlama değişimi yaratma sanatı. Sadece bu yeterli değil. Bir insanı değiştirene dek gerçek bir etki bırakamamışsınızdır. Örneğin patronunuzun fikrini değiştirebildiniz mi? Ürününüzün talebini değiştirebildiniz mi? İşte bunlar gerçekleşmedikçe gerçek bir pazarlama yapmış değilsiniz. Pazarlama yaşanabilecek en büyük tutkulardan biri. Olumlu değişim yaratma işi. Pazarlama bir insanın bir problemi çözmesine cömertçe yardım etmektir. Kültürü olumlu yönde değiştirme şansıdır.

Pazarlama ile reklam birbirine karıştırılır. Oysa reklamlar işe yarar hikayeler kurgulamamızı önleyen bir tuzaktır. Bu nedenle reklamcı değil de pazarlamacı olmamız gerekir. Bu da başkalarının gördüklerini görebilmemizi sağlar. Diğer gruplarla aynı hizaya gelmeliyiz. Yayılacak fikirler üretmeliyiz. Pazar odaklı, yoğun bir çalışma içine girmek ve pazarla çalışmak zorundayız.

Kısa vadeli düşünen, karlarını olabildiğince yükseltmek isteyen bir dolandırıcı utanmaz olmaktan gocunmaz. Çöp mesajlar atmak, kandırmak, zorlamak… Fakat bunlar artık hiç işe yaramıyor fakat halen birçok firma en doğru insanları nasıl rahatsız edeceğinizi size anlatıyor.

Gerçek pazarlama ise müşterilerimizin dünya görüşlerini ve arzularını anlayıp onlarla iletişim kurmaktan ibarettir. Yokken özlenmeye, bize güvenen insanları bizden beklediklerinden fazlasını sunmaya odaklanır. Kurban değil gönüllüler ister.

İnsanları sıradan şeyler satmak için dikkatlerini parayla satın almak gibi kestirme yollar yerine insanların nasıl hayaller kurduklarını, kararlar verdiklerini ve davranışlarda bulunduklarını gözlemleyebiliriz. Bizi pazarlamacı yapan asıl şey onların kendilerinin daha iyi, aslında olmak istedikleri insana ulaşabilmek için onlara yardım etmektir.

Pazarlamanın birkaç adımı vardır:

Önce yapmaya değer, anlatacak bir hikayesi olan ve karşımızdakini anlatmaya değer bir katkı sağlayacak bir ürün üretmek. Daha sonra olabilecek en küçük pazarın rüyalarına uygun bir hikaye anlatmak. Bir sonraki adımda haberin yayılmasını sağlamak. En son adımda ise müşterilerimiz ile iletişime devam etmek.

Şu unutulmamalıdır ki, yayılan fikirler kazanırlar. Pazarlamacılar müşterilerini şirketlerinin problemini çözmek için kullanmamalılar. Müşterilerinin problemlerini çözmek için pazarlamayı kullanmalılar.

Müşteriler aslında ürünlerimizi veya hizmetimizi istemiyor. Onlar kendilerine yaşattığımız ve hissettikleri deneyimi istiyor. Bu konuda kitapta güzel bir hikaye var. Linkedin’den geçen gün paylaşmıştım. Buraya linkini koyuyorum. https://www.linkedin.com/posts/drokanacar_pazarlama-marketing-insight-activity-6749407770119819264-voqG

Bir başka örneği de köpek mamasından verebiliriz. Aslında köpek maması köpek sahipleri içindir. Köpeklerin onlara sadakat ve sevgi göstermeleri karşılığında onlarla ilgilenebiliyor olmanın, lüks bir mal almanın ve bunu paylaşabilmenin verdiği haz için. Para da bu şekilde işler. 20 dolarlık banknotlar aslında bir mana ifade etmezler. Uğruna çalıştığımız şey onlarla alabileceklerimizdir.

Yetkili pazarlamacılar işlerine çözümle yani onları diğer herkesten akıllı kılan şeyle başlamazlar. Onun yerine hizmet ettikleri grupla, çözmek istedikleri bir sorunla veya yaratmak istedikleri farkla başlatırlar. İnsanların ne istediklerini soracak olursan aradığın cevabı büyük ihtimalle bulamazsın. Bu şekilde çığır açan bir buluş yapamayacağın kesin. Görevimiz insanları izleyip hayallerinin ne olduğunu çözmek ve bu hissi onları verebilecek bir şekilde muamele etmektir.

İnsanlar beyaz bir deri cüzdan istediklerine karar verebilirler ama bunu beyaz olduğu veya deri olduğu için istemezler. Cüzdanın onları vereceği his için isterler. Satın aldıkları şey aslında bu: bir cüzdan değil, bir his. Cüzdanı yapmaya vakit ayırmadan önce o hissin ne olduğunu saptamamız gerekir. İnsanlar çeşitli duygular yaşarlar. Korkarlar, rahatlarlar, hevesli olurlar, gerilirler, strese girerler, endişelenirler, severler, kaygılanırlar vb. İşte bu hisleri yaşamalarını sağlayacak olan veya olumsuz hisleri ortadan kaldırmaya yardımcı olacak bir hikaye ile pazarlamacılar insanlara yaklaşırlarsa genellikle başarılı olurlar.

Çoğumuz için zihnimizde şu soru vardır: Benim gibi insanlar bunu yaparlar mı? 

Sıra dışı bir davranış benimsediğimiz de, kitlelerin genellikle yapmadıkları bir şey yaptığımızda bile aslında kitlelerce dışlanan kişilerle aynı hizaya geçmekteyiz. Verdiğimiz kararları bir baloncuğun içinde vermiyoruz. Daha ziyade toplumumuzu nasıl algıladığımıza göre veriyoruz. Yani 700 dolarlık bir Puset alıyorsak bunu bilinçli olarak yapıyoruz. Kullandığımız arabadan, diş fırçamıza kadar bizim gibi insanların tercihlerini önemsiyoruz. Bu da pazarlamacıları şuraya götürüyor: "Biz"i tanımlamak. Bu sebeple işe bizimle başlamalıyız.

Diğer taraftan insanların bir şeyleri kaçırıyoruz duygusu da oldukça önemlidir. Örneğin bir mobil uygulama arkadaş çevreniz tarafından yaygınca kullanılıyorsa, o zaman siz de bu konuda bir fikir elde etmek için ilgili uygulamayı mutlaka kullanırsınız. Netflix’te o günün en fazla izlenen filmlerine göz gezdirir bunlardan birini izleyebilir miyim diye düşünürsünüz. Çünkü insanlar kendileri gibi olan başka insanların veya statü olarak kendilerinin üzerinde gördükleri insanların değerlerine ve tercihlerine önem verirler. Bir gün o konu hakkında bir konuşma geçerse yabancı kalmak istemezler. 

Kitap genel olarak anlatım noktasında çok iyi sayılmaz. Öbür taraftan içinde çok değerli bilgiler olduğunu düşünüyorum. Ben bunların bir kısmını sizin için özetlemeye çalıştım. Eğer kitabı edinirseniz inanıyorum çok daha fazlasına erişebilirsiniz.

Teknoloji Liderlerinin Ortak Özellikleri

Merhaba arkadaşlar,

Bugün sizlere hepimizin yakından tanıdığı teknoloji liderlerinin hayat hikayelerinden derlediğim bazı dersleri aktarmak istiyorum. Burada bahsedeceğim konular bu insanların iş ve hayat tarzlarından oluşuyor. Hepsine katıldığımı söyleyemem, fakat yine de bu insanları anlayabilmek için hayat hikayelerinin ve yaptıkları işe olan inançlarının incelenmeye değer olduğunu düşünüyorum.

Amazon’un kurucusu Jeff Bezos, Apple'ın kurucusu Steve Jobs ve Netflix'in kurucusu Marc Randolf üzerinden bu değerlendirmeyi yapmaya çalışacağım. Burada yararlandığım kitaplar; Aradığın Her Şey; Jeff Bezos ve Amazon Çağı, Bu iş Asla Tutmaz; Netflix ve son olarak da Steve Jobs Gibi Düşünmek adlı yayınlardır.

Elbette bu listeye Alibaba, Google ve Facebook da dahil edilebilirdi, fakat yazı çok uzun olmasın diye böyle tercih ettim.

Şimdi bu insanların ne ortak özellikleri varmış birlikte bakalım: 

Öncelikle yaptıkları işe takıntı seviyesinde inanmaları en önemli özellikleridir diyebiliriz. Hepsi internetin getirdiği yeni dünyadan faydalanmışlardı. İnternetin her şeyi kökten değiştireceğini biliyorlardı. Şu anda içinde bulunduğumuz dönemde bunu konuşmak belki çok kolay olabilir. Fakat o dönemde bunları konuşmak o kadar anlamlı değildi. Herkes bu işin geleceğine onlar kadar inanmıyordu.

Ürün ve hizmetleri ile ilgili müşterilerinin ne düşündüğü onlar için oldukça önemliydi. Fakat bunları müşterilere sorarak değil, müşterilerin ne hissettiğini anlamaya çalışarak yapıyorlardı. Jobs’un bu anlamda en sevdiği sözlerden biri Henry Ford’un "Müşterilere sorsak bana hızlı giden atlar istediklerini söylerlerdi" sözüydü. Onlar müşterilerin ileride ne isteyeceğini doğru tahmin etmeyi başarmışlardı. Randolf henüz DVD’ler raflarda fazlaca yer almaz iken iş modelini bunun üzerine kurmuştu. Amazon da kitaplar internetten satılmazken bu işe girmişti. 

Her zaman bir gelişim alanı olduğuna inanıyorlardı. Örneğin Jobs, Edison’un "Her zaman daha iyi bir yolu vardır" sözünden çok etkilenmişti. Ayrıca Henry Ford'un "Genç bir adamın katılabileceği en tehlikeli fikir artık özgünlüğe yer kalmadığı fikridir" sözü onun için çok önemliydi. Bezos ise "Daha icat edilmemiş pek çok şey var. Daha gerçekleşecek pek çok yenilik var. İnsanlar henüz internetin ne kadar güçlü etkiler yaratacağının farkında değiller ve o yüzden bugün hala bu büyük yoldaki birinci gündür" demişti.

İşlerini sürekli genişletmeyi düşünmeleri bir başka önemli özellikleridir. Her zaman yaptıkları işi daha iyi nasıl yapabileceklerini düşünüyorlardı. Bunun yanında da mevcut platformları veya şirketleri üzerinden yeni ürün veya hizmetleri nasıl sunabileceklerine kafa yoruyorlardı. Örneğin Amazon kitap ile başladığı halde çok yakın zamanda farklı ürünlere de internet sitesinde yer vermeye başlamıştı.

Çok iyi CFO'ları işe almaya çalışmışlardı. Onlar işin teknik ve pazar boyutunu biliyorlardı. Fakat finansal tabloları yönetmek apayrı bir işti. Bunun için en iyi insanlarla çalışmak istediler. Ellerinde bir kısım sermaye olmasına rağmen, bu sermaye ile uzun dönemde şirketi finanse edemeyeceklerini de biliyorlardı. Bunun için yatırım bulmaları gerekiyordu. Yatırım bulmak için de doğru insanlara ulaşmaları, doğru bir planlama yapmaları ve şirketin ederinde halka arzlar gerçekleştirmeleri gerekiyordu.

Hem kendileri hem de çalışanları için gece gündüz çalışmayı gelenek haline getirmeleri, hatta buna uygun olmayan çalışanlar ile yollarını ayırmaları en göze çarpan özelliklerindendir. İş ve yaşam dengesi anlamında çalışanların isteklerini genellikle göz ardı ettikleri görülüyordu. Hatta bir keresinde Amazon‘da yapılan bir toplantıda çalışanlardan biri Bezos'a iş ve hayat dengesi kuramadıklarından dolayı yakınmıştı. Bezos da ona "belki de Amazon senin için doğru yer değildir" diyerek kibarca istifa etmesini istemişti. Bezos bu konuda oldukça uç bir örnekti. Bir çalışanı şöyle demişti; “Eğer kötü bir çalışan iseniz, mutlaka işten atılırsınız. Fakat iyi bir çalışan iseniz Jeff sizi ölesiye çalıştırır.”

Çalışanların özel hayatını işe getirmeleri destekleniyordu. Netflix‘te bazı çalışanlar eşleri ile birlikte ofiste çalışıyorlardı. Çünkü başka zaman birbirlerini göremiyorlardı. Amazon‘da ise evcil hayvanlarını işe getirmek durumunda kalıyorlardı. Netflix’te sanki bir ofis değil de herkesin birlikte yaşadığı bir yaşam alanı gibi bir ortam vardı. Birlikte eğlenip birlikte koşturuyorlardı. İşi düzeltmek veya büyütmek dışında başka bir amaçları yoktu.

İşe birlikte başladıkları çalışanları ile bir süre sonra yolları ayırmaları gerekmişti. Hatta bu çalışanlardan bazıları hayal kırıklığı ile karşılaştıklarını söylüyorlardı. Mesela Amazon‘da Bezos’tan sonraki ikinci adam Shel Kaphan’ın dört yıl kadar sonra şirketten ayrılmak durumunda kalması kendisi açısından büyük bir hayal kırıklığı olmuştu.

Hepsi çok üst düzeyde tutumlu insanlardı. Zaten kıyafetlerinden ve yaşam tarzlarından bunları anlayabiliyoruz. Örneğin Amazon‘da masalar eski kapıların masa haline getirilmesi ile oluşturulmuştu. Seçtikleri ofisler tam kendilerine yetecek kadar olup kesinlikle lüks barındırmıyordu. Amazon'un bir yerleşkesi öyle bir yerde kiralanmıştı ki eski binada "Ayıları beslemeyiniz" yazıyordu. Apple kurucusu Jobs’un ise giyimi, ürünlerini satan insanlardan çok daha fazla mütevazı idi. 

İşlerinin bir döneminde yapmış oldukları görevlerin bir kısmını veya tamamını farklı insanları devretmek durumunda kalmışlardı. Örneğin Netflix‘te Randolph‘un patron olarak kalması mümkün olmamıştı. Bezos işletmeyi yönetecek bir müdür atamak durumunda kalmıştı. Jobs ise işini tamamen kaybetmişti.

Bu insanların ya kendilerinin ya da tanıdıklarının networkü oldukça genişti. Bu network sayesinde yeni iş ilişkileri kurabiliyorlar, yatırımcı çekebiliyorlar, yeni trendleri öğrenebiliyorlardı. İşlerini yoluna koymak için ABD'de gerek uçakla gerekse de araba ile günlerce seyahatler yapıyorlar ve zaman mefhumu olmadan akşam yemeklerinde, tatillerde veya etkinliklerde önemli insanlara ulaşıyorlardı. 

Tasarıma çok önem veriyorlardı. Jobs’un Ipod'u ve iPhone’u yaparken çalışanlarını ne kadar yorduğunu biliyoruz. Bezos da Kindle’ı yaparken aynı stresi yaşatmış ve hatta Kindle’ın lansmanını bir sene ertelemişti.

Randolf ve Bezos’un iyi bir aile hayatı vardı. Aynı şey Jobs için geçerli sayılmazdı. Fakat o da günün birinde bir ailesi olması gerektiğinin farkına varmıştı. 

Son olarak hepsi iş arkadaşlarına karşı dürüst insanlardı. Bir fikre inanmıyorlarsa bunu karşıdakine net bir şekilde söylüyorlardı. Mesela Netflix‘te buna "radikal dürüstlük" deniyordu. Birbirlerinin fikirlerini geliştirirken hem sert hem de dürüst olabiliyorlardı. Amazon‘da ise durum biraz daha farklıydı. Bezos eleştirilerinde çok net davranıyordu. Hatta söylenene göre karşıdakini küçümser veya hakaret edecek şekilde ağır eleştirilerde bulunabiliyordu. Örneğin kurduğu cümlelerden biri; "Bu fikre biraz insan zekası katmak lazım." 

Hatta öfke patlamaları yaşadıklarını da biliyoruz. Özellikle Bezos ve Jobs'un. İşte bu yüzden Amazon’un mühendislerinin önemli bir kısmı Google’a transfer olmuştu. Elbette bunda Google’ın daha iyi koşullarda çalışma ortamı sağlaması ve maaşlarının da daha iyi olması önemliydi.

Aklıma gelen bazı ortak özellikleri sizler için derlemeye çalıştım. Elbette bu yazıdan birkaç tane daha yazılabilir. Eğer bu insanların hayatı ile ilgileniyorsanız yukarıda belirtilen kitapları okuyabilirsiniz.

“2062 Yapay Zeka Dünyası” Adlı Kitap Özeti

 Merhaba arkadaşlar,

Bugün sizlere son dönemde okuduğum yapay zeka üzerine bir başka kitabı özetlemek istiyorum. Orijinal adı "2062: The World that AI Made" olan ve Toby Walsh tarafından kaleme alınan kitap 2062 yılında bizi bekleyen gelişmeleri konu alıyor. Gelecek dönemdeki atılımların özellikle yapay zeka ile birlikte hayatımızı kökten değiştireceğini düşünüyoruz. Kitap bu anlamda biraz fütüristik gelebilir ama hiçbirine olmaz diyemeyiz.

Kitap Homo Digitalis kavramı ile başlıyor. Biliyorsunuz insanoğlu Homo Sapiens olarak adlandırılır. Bu da onların akıllı oluşları ile ilgilidir. Geçmişten bugüne bakıldığında insanlığın diğer varlıklardan daha yüksek gelişmeler kaydetmesinin altında dil olduğunu görüyoruz. İnsanlık birbirleriyle iletişime geçerek göstermiş olduğu gelişmeleri başkaları ile paylaşabilmiş ve yazının icadı ile birlikte de sonraki nesillere bunu aktarabilmiştir. Sonraki yıllarda matbaa ve internet ile bu bilgi paylaşımı hızlanmıştır. Kitap ise ileride yaşayacak neslin bizim dijital sürümümüz şeklinde yola çıkacak olan Homo digitalis olacağını ifade ediyor. Bu neslin günümüzden farkı tıpkı bir makinenin yeni yazılımı internet üzerinden yükleyip saniyeler içerisinde tüm dünyada aynı bilgi seviyesine ulaşması gibi insanlık da belki bir gün alması gereken bilgileri bu şekilde edinebilecektir. Bunun için yazar Tesla analojisini veriyor. Örneğin Tesla’ya bir yazılım güncellemesi geldiğinde dünya üzerindeki tüm Teslalar aynı zamanda bu yazılıma sahip olabiliyorlar. 

Böylece dünyadaki herkes istediği anda istediği dil ile ilgili bilgi sahibi olabilecek, bu şekilde istediği dili konuşabilecek, istediği bilgileri edinebilecek ve bunu yaşayan insanlar arasında bilgi anlamında fark kalmayacaktır. Böyle bir ortamda Homo Digitalis’in Homo Sapiens karşısında önemli bir üstünlüğü bulunacak. Homo Digitalisler ise düşünme işini makinelere yaptırabilecekler.

Yukarıda anlatılanları insan ve makine ekseninde değerlendirirsek makinenin insana karşı bir çok avantajı olduğunu söyleyebiliriz. Birincisi bilgisayarlar insanlara göre çok daha geniş bir bellek kapasitesine sahip olabilir. İkincisi bilgisayarların insanlardan çok daha yüksek hızlarda çalışabilmesi mümkündür. Üçüncüsü makineler insanlar karşısında sınırsız bir güç kaynağına sahip olabilecektir. Dördüncü avantaj insanların dinlenmeye ve uyumaya ihtiyaç duymasıdır. Beşinci avantaj insanlar bilgisayarlar ile karşılaştırıldığında oldukça unutkan varlıklardır. Altıncı avantaj insanların duygularının onları kör etmesidir. Yedinci avantaj yeni keşfettiğimiz bir şeydir. İnsanlar bilgi ve becerilerini paylaşma konusunda sınırlıdır ama bilgisayarlar değildir. Sekizinci avantaj ise gerçekte insanların daha kötü karar vericiler olmalarıdır.

Yukarıda anlatılan neslin en önemli dayanağı yapay zeka olacaktır. Yapay zekanın en önemli hedefi ise her şeyi en az insanlar kadar iyi yapabilen karar sistemleri haline gelebilmektir. Henüz bu konuda hedefimizden oldukça uzaktayız. Fakat gün geçtikçe yapay zekanın yapabilecekleri de artıyor. Kitabın yazarı 2017 yılında yapmış olduğu bir anketten bahsediyor. Bu ankette sorulan soru şu; makineler insanların yaptığı işlerin %90’ını ne zaman gerçekleştirebilecekler? Kendisi iki ayrı gruba bu soruyu yöneltmiş. Gruplardan bir tanesi konu üzerinde uzmanlık sahibi olanlar, diğeri ise uzmanlık sahibi olmayandır. Uzmanlık sahibi olanlar ortalama 2112 yılında bu gerçekleşecek derlerken, uzmanlık sahibi olmayanlar ise 2060 yılını işaret etmiştir. Aynı soru %50 ihtimal için sorulduğunda ise, uzman olanlar 2062 yılını, uzman olmayanlar ise 2039 yılını işaret etmiştir. Kitabın ismi de buradan geliyor.

Süper zeki makineler ortaya çıkardığımızda bazı riskler de gündeme gelmektedir. Bunlardan ilki süper zeki bir makinenin hedeflerinin eksik tasarlanmış olabileceği konusudur. Yunan mitlerinden biri bu durumu iyi açıklar. Kral Midas dokunduğu her şeyin altına dönüşmesini diler ama asıl istediği şeyi eksik dile getirir. Bu dileğine yemeği veya kızı dahil değildir. İkinci senaryo ise hedefleri doğru düzgün belirlenmiş olsa bile insanlığa zarar verecek yan etkiler ortaya çıkabilir. Örneğin, süper zeki bir makineye mümkün olduğu kadar çok ataş üretme görevi verdiğimizi düşünelim. Makine süper zeki olduğu için ataş yapımında çok başarılı olabilir. Hatta daha çok sayıda ataş fabrikası kurmaya başlayabilir ki sonunda tüm gezegen ataş üreten fabrikalar ile dolmuş da olabilir. Böylece makine kendisinden isteneni kusursuz biçimde yerine getirirken, insanlık için hiç istenmeyen bir sonuç ortaya çıkabilir. Üçüncü senaryoda ise herhangi bir süper zekanın insanlığın varoluşuna yönelik gizli alt hedefleri olabileceği üzerinedir. Dördüncü senaryo da herhangi bir süper zekanın kendi üzerinde değişiklik yapabilmesi, farklı çalışmaya başlayabilmesi, hatta kendisine yeni hedefler atayabilmesi üzerinedir. Beşinci senaryo ise bir süper zekanın bizim başımıza geleceklere karşı kayıtsız kalabileceğini konu alır. Örneğin yeni bir fabrika kuracaksam yoluma çıkan bir karınca kolonisini yok etmeyi düşünebilirim. Makineler de böyle düşünürlerse bu insanlık için bir tehdit olabilir. Bir gün karınca kolonisi muamelesi görebiliriz.

Yapay zekanın devreye girmesi ile birçok iş makineler tarafından yapılabilir hale gelecektir. 2013’te yapılan bir araştırmaya göre 20 yıl içerisinde ABD'deki mesleklerin yaklaşık yarısının tehdit altında olduğu açıklanmıştı. Daha güncel ve ayrıntılı çalışmalar da buna benzer çarpıcı öngörüler ortaya koyuyor. Hatta 1930’da Keynes tarafından teknolojik işsizlik adı altında duyurulan başka bir konsept daha vardı. Fakat durum bu kadar kötü de olmayabilir. Öncelikle yaklaşık 100 yıl önce Keynes‘in söylemiş olduğu konu bugüne kadar ortaya çıkmış değil. Teknoloji belki gelişti ama yeni iş imkanları ile birlikte geldi. 

2013’te yapılan söz konusu araştırmada işler makinelerin yapabileceği ve yapamayacağı şekilde ikili sınıflandırılmıştır. Oysa bazı işler yarı zamanlı olarak makineye devredilebilir ve insanlar halen orada çalışmaya devam edebilirler. Bir de bazı meslekler vardır ki açık meslekler olarak yorumlanabilir. Yani siz onu otomatikleştirdikçe yapabileceğiniz şeylerin sayısı artar. Örneğin tıp bu konuda iyi bir örnektir. Siz robotlarla tıp alanında birçok işi yapmaya başladığınızda, bugüne kadar çözülemeyen daha birçok işi yapmak mümkün olabilir. Ama bazı meslekler vardır ki bunlara kapalı meslekler de denebilir. Bunlarda yapılacak iş sabit olduğu için makineleşme yeni iş imkanlarının doğmasını sağlamayacaktır. Örneğin üretim bantlarındaki montaj faaliyeti.

Bir de konu yere geçmiş yüzyıllardan bugüne doğru baktığımızda; teknoloji geliştikçe insanların kendilerine ayırdığı zamanda da bir artış yaşanmıştır. Eskiden tatil yapamayan insanlar önce haftada bir gün sonra iki gün tatil yapar hale gelmişlerdir. Belki ileride üç veya dört gün haftalık tatilimiz olabilir. Çünkü rutin işler makineler tarafından yapıldıkça insanlar da kendilerine vakit ayırmaya başlayabilirler. Yeni dönemde insanlar güçlü analitik becerileri ihtiyaç duyacaklar. Duygusal ve sosyal zekayı ihtiyaç artacaktır. Bizi insan yapan diğer bütün özelliklere; yaratıcılık, esneklik, kararlılık ve meraka olan gereksinim artacaktır. Bizim makinelerin üstünde tutacak olan da işte bu insani becerilerdir. Bugün nasıl el yapımı ürünleri tercih ediyorsak, ileride de insan yapımı olan ürünleri tercih etmemiz mümkün olabilir. Böylece insanların birbirlerini destekledikleri bir sosyalleşme yaşanabilir.

İçinde yaşamış olduğumuz toplum gitgide parçalanıyor. Milliyetçi ve ayrılıkçı hareketler yükseliş eğiliminde. Irkçılık halen çok yaygın. Birçok temel insani değer tehdit altında. 2062’ye kadar, yapay zekanın durumu daha da kötüye götürme potansiyeli bulunuyor. O zamana dek hayatlarımızı etkileyen çok sayıda kararı bilerek veya bilmeyerek bizim insani değerlerimize sahip olmayan makinelere devredebilecek olabiliriz. Bu nedenle makinelerin ön yargısı ve taraflılığı konusu oldukça önemlidir. Eğer makineleri düzgün şekilde eğitmez isek en az bizim kadar önyargılı robotlar oluşturabiliriz. Bugüne kadar büyük teknoloji şirketlerinin de dahil olduğu birçok işletmede bu tarz taraflılıklar gözlemlenmiştir. Google’ın yüksek maaşlı iş ilanlarını erkeklere kadınlardan daha fazla göstermesi buna örnek olarak verilebilir. Dil çevirilerinde ise bazı meslekleri erkeklere bazı meslekleri ise kadınlara atfederek çeviriler yapıldığını biliyoruz. Google Photos‘un siyahi bir insanı goril olarak etiketlemesi 2015 yılında oldukça ses getirmişti. Aynı uygulama kimi zaman beyaz insanları da fok olarak etiketliyor.

Yapay zekanın bu şekilde gelişmesi ileride bazı eşitsizlikleri gündeme getirebilir. Bu nedenle kazanan her şeyi alır ekonomisine doğru geçiş yapıyor olabiliriz. Örneğin Google gibi bir şirket milyarlarca dolar karşılığında egemenliğini tehdit edecek herhangi bir yeni şirketi satın alabilir. Birkaç yıl öncesine kadar Google her hafta bir şirket satın alıyordu. Şirketin satışı reddetmesi halinde de Google benzer bir hizmeti geliştirip ücretsiz sunacak ve böylece olası bir rekabetin işin içine girmesine izin vermeyecektir. Bu nedenlerle Avrupa Birliği Google’a haksız rekabetten 2017 yılında 7 milyar dolarlık bir ceza kesmişti. Bir de bu büyük şirketlerin ödedikleri vergiler de oldukça eleştiri konusu olmaktadır. 

Kitapta aynı zamanda kullanıcı verilerini kullanılarak büyük teknoloji şirketlerinin modeller geliştirdiğinden bahsediyor. Zaten bunları biliyoruz. Bu nedenle önümüzdeki dönemde kişisel verilerin güvenliği oldukça önemli hale gelecek. Bu şirketler kullanıcıları oy, ürün hatta eş tercihi konusunda yönlendirebiliyorlar. Hatta eğer dikkat etmezsek 2062’de siyaseti böyle teknolojiler belirleyebilir. Bunun yanında teknolojideki ilerlemeler ile artık ses ve video montajı oldukça kolay hale gelecektir. Böylece sosyal medyadaki sahtekar botlar değiştirilmiş video kayıtlarıyla yalan haberler üretip insanların farklı şekilde yönlendirilmesini sağlayabilirler. Bu anlamda bu tarz girişimleri engellemek gerekmektedir.

İnsanların hayatları ve özgürlükleri konusunda belirli kararların alınmasında algoritmaların kullanımı tümüyle engellenebilir. Devasa şirketler haline gelen teknoloji şirketleri bölünerek diğer firmaların rekabette pay almaları sağlanabilir. İnternet şirketleri her bir kullanıcının kimliğini kontrol ederek bunların sahte mi gerçek mi olduğunu belirleyebilir. 

Gelecek insanlık için hem heyecan verici hem de bir çok açılardan endişe doğrucu olabilir. O nedenle geliştirdiğimiz teknolojileri yakından takip ederek bunların sonuçları hakkında emin olmadan yaygınlaşmasını sağlamamalıyız. Umarım kitap özetini beğenmişsinizdir. Bir başka özette buluşmak üzere.

Yapay Zeka Fırsat mı, Yoksa Tehdit mi?

Merhaba kıymetli dostlar, 

Kasım 2020'de piyasaya çıkan  "Yapay Zeka Fırsat mı, Yoksa Tehdit mi?" isimli kitabımın arka sayfa yazısını aşağıda yayınlıyorum. Eğer okuma fırsatınız olursa benimle yorumlarınızı Linkedin üzerinden paylaşabilirseniz çok sevinirim. 

Hepinize şimdiden teşekkür ederim.

-----

Tarihte hiç görülmemiş bir dönüşümün ortasında bulunuyoruz. İş yapışımız, günlük hayatımız, bireysel ilişkilerimiz, teknoloji kullanımımız, kısaca bir bütün olarak dönüşümün etkisi altındayız. Belki bunu çok fark etmiyoruz ama sadece on yıl öncesine baktığımızda neleri değişik yaptığımızı ve ne kadar farklı yaptığımızı görebiliyoruz. Dönüşümün de ortaya koyduğu gelişme ile birçok yeni teknolojiye eskisinden çok daha hızlı ulaşıyoruz. Bu teknolojilerin başında da yapay zekâ geliyor.

Yapay zekâ genel maksatlı bir teknoloji olarak karşımıza hemen her yerde çıkmaya başladı. Bu durumu çoğunlukla olumlu karşılasak da aklımızda birçok soru da beliriyor…

Bir fırsat mı, yoksa bir tehdit mi?

Yeteneklerimizi mi geliştirecek, yoksa bizi biz yapan özelliklerimizi mi köreltecek?

Korkmalı mıyız, sevinçle mi karşılamalıyız?

Karar almaya devam mı edeceğiz, yoksa tüm kararları makinelere mi bırakacağız?

Bunlar gibi birçok soru cevabını bekliyor. Henüz her soruya emin olduğumuz bir cevap veremesek de yapay zekânın gelişimini heyecanla takip ediyor, hayatımızın içinde kullanıyor ve iş alanında modellemeye başlıyoruz.

Öbür taraftan da insan olmanın ne olduğunu felsefi anlamda sorguluyor ve makinelerin nerede durması gerektiğine dair etik kurallar da üretmeye başlıyoruz.

Bu kitapta bu tartışmaları göreceksiniz.

Ayrıca yapay zekânın ne olduğundan, tarihçesinden, geçirdiği aşamalardan, bir birey ve kurum olarak ne anlama geldiğinden, kullanım alanlarından, stratejisinden ve sınırlarından bahsedeceğiz. Yapay zekâ ile karıştırılan kavramlara açıklamalar getireceğiz. Makine öğrenmesini inceleyeceğiz.

Bu heyecan verici yolculuğa çıktığınız için teşekkür ederim. Bu kitabın yapay zekâ hakkında temel anlamda bilgi sahibi olmak isteyenler için güzel bir başlangıç olmasını ümit ediyorum.

Paulo Coelho’nun dediği gibi; “Gidilmeye değer hiçbir yolun kestirmesi yoktur”. Çıktığınız yolun size başarılar getirmesini diliyorum.

"Dijital Dönüşümde Yeni Yetkinlikler" adlı kitap özeti

Merhaba kıymetli dostlar,

Biliyorsunuz bir süredir okuduğum ve beğendiğim kitapların özetlerini çıkarmaya çalışıyorum. Umarım faydalı oluyordur. Bunları yapmaya devam ederken eşim Aslı bana benim kitabımı neden özetlemiyorsun dedi. Ben de açıkçası mahcup oldum. İlk fırsatta kitabını okuyup beni en çok etkileyen tarafını sizler için özetlemeye çalıştım.

Kitabın adı; "Dijital Dönüşümde Yeni Yetkinlikler; Yeni Seçim Yöntemleri ve Oyunlaştırma". Kitapta özellikle dijital dönüşümde öne çıkan yetkinlikler başlığı ileride kendimizi, çalışanlarımızı ve çocuklarımızı nasıl geliştirmemiz gerektiğine ışık tutuyor.  

Teknoloji ilerledikçe işletmelerin insanlardan beklediği yetkinliklerin de değiştiğini söyleyebiliriz. Bugüne kadar geçerli olan bazı yetkinlikler ileride eskisi kadar önemli olmayabilir. Fakat geçmişte önemli görülmeyen veya diğerleri kadar önem vermediğimiz bazı yetkinlikler ise ileride daha önemli hale gelebilir. 

Özellikle kas gücüne dayanan, rutin ve tekrarlayan işlerin artık robotlar tarafından yapıldığını biliyoruz. Hatta yapay zekanın işin içine girmesiyle karar noktalarında da makineler yavaş yavaş devreye girmeye başlıyorlar. Bu anlamda insanların bunların ötesinde, insanın yeteneklerinin özü olan bilişsel ve yaratıcılık içeren işler yapacaklarını tahmin edebiliriz. Bu kitapta da aşağıdaki yetkinliklerin ileride daha önemli hale geleceği vurgulanmıştır. Şimdi bunlardan biraz bahsedelim:

Bilgi işlemsel düşünme yetkinliği: Bu yetkinlik dijital yetkinlik olarak da adlandırılmaktadır. Dijital teknolojileri kullanarak bilgi elde etmek, toplanan bilgileri değerlendirmek, depolamak, dijital ağlar yoluyla bilgi alışverişinde bulunmak gibi faaliyetleri içermektedir. Bu düşünme şekli; problem çözme, sistem tasarlama ve bilgisayar biliminin temel kavramlarını baz alarak insan davranışlarını anlamanın yolu olarak tanımlanmıştır.

Bilişsel esneklik yetkinliği: Bilişsel esneklik bireyin karşılaştığı bir durumla ilgili en az bir alternatifinin olduğunu ve  bu alternatife her koşulda ulaşabileceğinin farkında olması gerektiğini tanımlamaktadır. Bilişsel esneklik kişilerin çevrelerinde yeni ve beklenmedik durumlarla karşılaştıklarında uyum sağlayabilme yeteneklerini ifade etmektedir. Bu tanım üç önemli unsuru içermektedir. İlki; bilişsel esnekliğin deneyimle elde edilebilen, öğrenme süreci içeren bir yetkinlik olmasıdır. İkincisi, bilişsel işleme stratejilerine adapte olabilmeyi içermektedir. Stratejiler, karmaşık durumlardaki davranışları ifade etmektedir. Son olarak da bilişsel esnekliğe sahip bir kişi bir görev üzerinde bir süre çalıştıktan sonra, beklenmedik ve yeni oluşan çevresel değişikliklere adapte olabilecektir.

Muhakeme: Muhakeme örnek liderliğin temeli kabul edilmektedir. Somut verilerin olmadığı, belirsizlik içeren karmaşık durumlarda sağlam bir seçim yapabilmek muhakeme yeteneğine bağlıdır. Hızlı ve doğru muhakeme yeteneği önemli bir liderlik özelliği olarak görülmektedir.

Müzakere: Müzakere iki veya daha fazla tarafın arasında ortaya çıkan anlaşmazlıkları çözmenin bir yolu olarak tanımlanmaktadır. Müzakere, farklılıkları uzlaştırmak ve başkalarını bir araya getirmek olarak tanımlanmıştır. Aynı zamanda sosyal beceriler kapsamında önemli bir yetkinlik olarak da ele alınmıştır. Dünya Ekonomik Forumu 2016 raporunda müzakere, 2020 yılı için anahtar yetkinliklerden biri olarak kabul edilmiştir.

Kritik düşünme: Kritik düşünme, problemlerin çözümünde tümevarım ve tümdengelim yöntemleri ile akıl yürüterek önceki bilgilerle yeni bilgilerin işlenmesi ve değerlendirilmesidir. Kritik düşünme bazı aşamalardan oluşur. Bunlar; analiz, yorumlama, sonuçlandırma ya da karara varma ve değerlendirme aşamalarıdır. Kritik düşünmenin geliştirilebilmesi için küçük yaşlardan itibaren eğitim ve öğretimde bazı değişikliklerin yapılması gerekmektedir. Bunlara örnek olarak; ezbere dayalı eğitim yerine öğrencilerin aktif olarak derslere katılımının sağlanması, ders içerik ve anlatımlarında içerikten ziyade öğrenme sürecine odaklanılması ve ezber hatırlatmaktan ziyade entellektüel tartışma ile başarı değerlendirmesinin yapılması verilebilir.

Yaratıcı düşünme: Yaratıcılık çevreyi yeni ve farklı yollarla algılamak, görünüşte ilgisiz olgular arasında bağlantılar kurmak ve çözümler üretmektir. Yaratıcı düşünme, farklı fikirleri bir araya getirerek onları karşılaştırmak, analiz etmek gibi süreçleri içermektedir. Yaratıcı düşünme; Amerikan Psikoloji Birliği sözlüğü içerisinde herhangi bir alanda yeni buluş, çözüm ya da sentez sunan zihinsel süreçler olarak tanımlanmıştır.

Bu altı yetkinliğe elbette farklı yetkinlikler ilave edilebilir. Bunlarda ne kadar yeterli olduğumuzu kendi açımızdan da düşünebiliriz. Hepinize iyi çalışmalar dilerim.